Hukuk sistemimizde, bazı suçlardan mahkumiyet alan kişilerin belirli haklardan mahrum kalması söz konusu olabilmektedir. Ancak ceza hukukunun temel amaçlarından biri, kişilerin topluma yeniden kazandırılmasıdır. Bu kapsamda, belirli şartların gerçekleşmesi halinde yasaklanan hakların geri verilmesi mümkün olabilmektedir.
Bu yazımızda, memnu hakların iadesi olarak adlandırılan bu hukuki kurumu tüm yönleriyle ele alacağız. İlgili kanun maddeleri, başvuru şartları, süreç ve sonuçlar hakkında detaylı bilgiler vereceğiz.
Memnu Haklar Nedir?
Memnu haklar, kişinin işlemiş olduğu bir suçtan dolayı cezalandırılması nedeniyle Türk Ceza Kanunu dışındaki farklı kanunlardan kaynaklanan haklarından mahrum bırakılması anlamına gelmektedir. Bu haklar, kamu hizmetinden yasaklanma, memuriyetten mahrumiyet, seçme veya seçilme hakkından yoksun kılınma gibi çeşitli alanlarda karşımıza çıkabilmektedir.
Türk Ceza Kanunu’nun 53. maddesine göre kasten işlenen bir suçtan dolayı hapis cezasına mahkûmiyet durumunda, kişi bazı haklarını kullanmaktan mahrum bırakılabilmektedir. Bu haklardan mahrumiyet için üç temel şart bulunur. Bu şartlar;
- İşlenen suç kasıtlı olmalıdır.
- Hapis cezasına hükmedilmelidir.
- Fail 18 yaşını doldurmuş olmalıdır.
Yargı sistemimizde memnu haklar kapsamında değerlendirilen başlıca kısıtlamalar şunlardır:
- Kamu görevlerinden yasaklanma.
- Seçme ve seçilme ehliyetinden yoksunluk.
- Velayet hakkından yoksunluk.
- Vesayet veya kayyımlığa ait hizmetlerden yasaklanma.
- Vakıf, dernek, sendika, şirket ve siyasi parti tüzel kişiliklerinin yöneticisi veya denetçisi olmaktan yasaklanma.
Peki, bir kez kaybedilen bu hakların geri alınması mümkün müdür? Bu sorunun cevabı, memnu hakların iadesi kurumunda yatar.
Memnu Hakların İadesi Nedir?
Memnu hakların iadesi, diğer bir deyişle yasaklanmış hakların geri verilmesi, hükümlü hakkında bir cezaya mahkumiyet nedeniyle TCK dışındaki kanunların meydana getirdiği yasaklılıkları ortadan kaldıran bir ceza hukuku kurumudur.
Yürürlükte bulunan 5237 sayılı TCK, cezanın infazı ile birlikte kişinin tüm yasaklanmış haklarını da geri kazanacağını belirtmektedir. Ancak, TCK dışındaki bazı özel kanunlar hükümlünün mahkumiyet nedeniyle bazı hakları kullanmasını engelleyen hükümler taşımaktadır. Örneğin, avukatlık, milletvekilliği, mali müşavirlik, devlet memurluğu gibi meslekleri yapması ilgili mesleklerin özel kanunları ile yasaklanmıştır.
Hükümlünün bu yasaklılık halinden kurtulmak için ayrıca mahkemeye başvurarak memnu hakların iadesi kararı alması gerekmektedir. Bu kurum, özellikle TCK dışındaki kanunların ceza mahkumiyetine bağladığı olumsuz sonuçları ortadan kaldırmak için düzenlenmiştir.
Memnu Hakların İadesi (Yasaklanmış Hakların Geri Verilmesi) Şartları
5352 sayılı Adli Sicil Kanununa eklenen 13/A maddesi gereği memnu hakların iadesi talebinde bulunabilmek için üç temel şartın bir arada bulunması zorunludur:
- Mahkum olunan cezanın infaz edilmesi gerekmektedir. Cezanın infaz edilmesinden kastedilen, hükümlünün cezaevinden koşullu salıverilerek tahliye edilmesi değildir. Koşullu salıverilen hükümlünün dışardaki denetim süresini de tamamlayarak ceza mahkemesinin mahkumiyet hükmünde yer alan tüm ceza süresinin infaz edilmesidir.
- Cezasının infazından itibaren 3 yıllık bir sürenin geçmiş olması şarttır. Cezanın infazından itibaren 3 yıl geçmemişse hiçbir şekilde yasaklanmış hakların geri verilmesi talebinde bulunulamaz.
- Cezanın infazından başlamak ve infazdan sonra geçirilmesi gereken 3 yıllık süre de dahil olmak üzere bu süre içerisinde hükümlünün yeni bir suç işlememesi ve yaşamını “iyi halli” olarak sürdürdüğüne dair mahkemede kanaat oluşturması gerekmektedir.
Bu şartların tümünün bir arada bulunması durumunda, memnu hakların iadesi talebi için yetkili mahkemeye başvuru yapılabilmektedir. Peki bu başvuru hangi mahkemeye yapılmalıdır?
Memnu Hakların İadesinde Yetkili ve Görevli Mahkeme
Yasaklanmış hakların geri verilmesi kararı verme konusunda iki yetkili mahkeme bulunmaktadır. Hükümlü bu mahkemelerden birini tercih ederek başvurusunu yapabilir.
Birinci yetkili mahkeme, hükümlünün yargılandığı asıl mahkemedir. Hükmü veren mahkeme, mahkumiyet hükmünün içeriğine daha kolay ulaşabildiği için yasaklanmış hakların iadesi talebi için en uygun mahkeme olarak değerlendirilmektedir.
İkinci yetkili mahkeme ise, hükümlünün ikamet ettiği yerde bulunan ve mahkumiyet hükmünü veren mahkemeyle aynı dereceli mahkemedir. Örneğin, İzmir 1. Ağır Ceza Mahkemesi’nde yargılanarak hakkında mahkumiyet hükmü verilen kişinin ikametgahı İstanbul’da ise İstanbul Nöbetçi Ağır Ceza Mahkemesi’ne başvurarak da yasaklanmış hakların geri verilmesi talebinde bulunabilir.
Memnu Hakların İadesi Dilekçesi Örneği
Memnu hakların iadesi için başvuru yapılırken, dilekçenin belirli unsurları içermesi gerekmektedir. Bu dilekçede şu hususların yer alması önem taşımaktadır:
- Başvuran kişinin kimlik ve adres bilgileri.
- Mahkumiyet kararını veren mahkemenin adı ve karar numarası.
- Hükmedilen ceza ve infaz tarihi.
- İnfazdan sonra geçen süre.
- İyi halli olduğuna dair beyan ve varsa bunu destekleyen belgeler.
- Talep sonucu.
Dilekçe hazırlanırken, her türlü hak kaybının önlenmesi için konusunda uzman bir avukattan destek alınması önem taşımaktadır. Zira usule ilişkin hatalar başvurunun reddedilmesine neden olabilir.
Dilekçe Örneği
Dosya No: ……/…….
………… CEZA MAHKEMESİ’NE
TALEP EDEN: İsim-Soyisim, T.C Kimlik Numarası, Adres
VEKİL: İsim-Soyisim, Baro Sicil Numarası, Adres, UETS Numarası
(Avukatınız var ise bu kısmı doldurunuz)
KONU: Memnu hakların iadesi ve kamu haklarından yasaklılığının kaldırılması talebi
AÇIKLAMALAR:
- …………… Ceza Mahkemesinin …/… Esas, …/… Karar Sayılı hükmüyle müvekkilime yönelik cezalandırma kararı verilmiş ve bu kararın infazı tamamlanmıştır. Hükmün infazı ile birlikte, müvekkil yasalar önünde cezasını çekmiştir. Yasaların öngördüğü diğer şartların da gerçekleşmesi sebebiyle, müvekkilin evvelce verilen kamu haklarından mahrum bırakılmasının kaldırılması ve memnu haklarının iadesi talep edilmektedir.
(Bu kısımda yer alan bilgileri kişi kendi durum ve koşullarına göre doldurmalıdır.)
- Bilindiği üzere, adli sicil ve arşiv kayıtlarının temizlenmesi için yasaklı hakların iadesi kurumuna başvurulması gerekmektedir. Bu husus, 5352 sayılı Adli Sicil Kanunu’nun 13/A maddesinde düzenlenmiştir. Söz konusu madde, “5237 sayılı Türk Ceza Kanunu dışındaki kanunların belirli suçlara veya belirli cezalara mahkûmiyet sonucu getirdiği hak yoksunluklarının giderilebilmesi için, yasaklanmış hakların iadesi yoluna gidilebileceğini” belirtmektedir. Yasaklanmış hakların iadesinin ilk koşulu ise “mahkûmiyet cezasının infaz edilmiş olması”dır. Diğer şartların sağlanmış olması sebebiyle, mahkemenizden müvekkilin hakkında verilen tüm asıl ve feri cezalara ilişkin mahrumiyetlerin geri verilmesine karar verilmesi talep edilmektedir.
HUKUKİ SEBEPLER: Adli Sicil Kanunu Madde 13/A ve ilgili sair hükümler
HUKUKİ DELİLLER: Adli Sicil Kaydı, …………… Ceza Mahkemesinin …/… Esas, …/… Karar Sayılı Hükmü ve ilgili sair hukuki deliller
NETİCE-İ TALEP: Yukarıda özetlenen hususları göz önünde bulundurarak, müvekkilin kamu haklarından yasaklılığının kaldırılması için talepte bulunuyoruz. Hükmedilmiş ve infazı tamamlanmış olan tüm asıl ve feri cezalara ilişkin olarak müvekkilin haklarının iadesine karar verilmesini, tarafımız adına vekaleten mahkemenize saygılarımızla sunarız.(……./……./……)
İSİM-SOYİSİM
İMZA
Memnu Hakların İadesinde Usul
Mahkeme, memnu hakların iadesi talebini iki şekilde değerlendirebilmektedir. Bunlardan ilki, Cumhuriyet Savcısını ve hükümlüyü dinleyerek karar vermek, ikincisi ise dosya üzerinden inceleme yaparak karar vermektir.
Uygulamada mahkemeler genellikle kararlarını dosya üzerinden inceleme yaparak vermektedir. Bu nedenle başvuru dilekçesi ve ekindeki belgelerin eksiksiz ve usulüne uygun hazırlanması büyük önem taşımaktadır.
Mahkemenin vereceği karara karşı, Ceza Muhakemesi Kanunu’nda öngörülen kanun yollarına başvurulabilir. Memnu hakların iadesine ilişkin karar kesinleştiğinde, adli sicil arşivine kaydedilir.
Memnu Hakların İadesi ve Devlet Memurluğu
657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 48/A-5 maddesi, TCK 53. maddede belirtilen süreler geçmiş olsa bile, kasten işlenen bir suçtan dolayı bir yıl veya daha fazla süreyle hapis cezasına mahkum olanların memuriyete kabul edilmeyeceği yönünde özel bir düzenleme içermektedir. Aynı kanun, affa uğramış olsalar bile bazı yüz kızartıcı suçları işleyenlerin memuriyet hakkını kaybettiğini ifade etmektedir.
Hükümlü hakkında memnu hakların iadesi kararı verilirse yasaklanmış tüm haklarına kavuşur. Memnu hakların iadesi kararı memuriyet önündeki engelleri de kaldırır. Devlet memurluğu koşulları ne olursa olsun kişi yasaklanmış hakların geri alınması kararı almışsa memurluk hakkına kavuşur.
Ancak açıktan atama kuralları gereği 657 sayılı yasanın 92. maddesi çerçevesinde idarenin hükümlüyü memurluğa kabul edip etmemede takdir hakkı vardır. Bu takdir hakkı ölçüsüz olmayıp idari yargı denetimine tabidir.
Memnu Hakların İadesi Kararının Etkili Olmadığı Meslekler
Bazı mesleklerin özel meslek kuralları bulunmaktadır. Hükümlü memnu hakların iadesi kararı alsa bile bazı mesleklerin etik kuralları bu meslekleri icra etmesine cevaz vermeyebilir. İlgili meslek kuruluşu hükümlünün mesleğe kabul talebini reddedebilir.
Bu duruma örnek olarak Danıştay’ın iki önemli kararı bulunmaktadır:
- Mali müşavirlik mesleğine ilişkin karar: Sahte belge kullanmaktan mahkum olan ve sonrasında memnu hakların iadesi kararı alan bir kişinin TÜRMOB’a yaptığı başvurunun reddi, meslek şeref ve haysiyetine uygun olmama gerekçesiyle haklı bulunmuştur.
- Avukatlık mesleğine ilişkin karar: Adam öldürme suçundan mahkum olan ve memnu hakların iadesi kararı alan bir kişinin baro staj başvurusunun reddi, avukatlık mesleğine yaraşmayacak tutum gerekçesiyle haklı bulunmuştur.
Memnu Hakların İadesi ve Adli Sicil İlişkisi
Adli Sicil Kanunu’na göre memnu hakların iadesi kararı kişinin adli sicil kaydına işlenir. Böylece yasaklanmış haklarının geri verilmesi konusunda kişi hakkında verilen yargı kararına ulaşmak kolaylaşır.
Önemli olan husus, memnu hakların iadesi kararının adli sicil kaydını doğrudan silmemesidir. Bu karar adli sicil arşivine işlenir ve ancak Adli Sicil Kaydının Silinmesi kararı verildiğinde kayıtlardan çıkarılır.
Memnu Hakların İadesinin Dayanağı
Memnu hakların iadesi kurumu, 5352 sayılı Adli Sicil Kanunu’nun 13/A maddesinde düzenlenmiştir. Bu düzenlemenin temel amacı, ceza mahkumiyetinden doğan müebbet hak yoksunluklarının giderilmesini sağlamaktır.
Yasal dayanağın tarihsel gelişimine bakıldığında, bu kurum ilk olarak 765 sayılı eski Türk Ceza Kanunu’nun 121 ve 124. maddeleri ile düzenlenmiştir. Daha sonra 5237 sayılı yeni TCK’da yer almayan bu kurum, 19.12.2006 tarihinde yürürlüğe giren 5560 sayılı Kanun’un 38. maddesiyle Adli Sicil Kanunu’na eklenmiştir.
Bu yasal düzenleme, kişilerin topluma yeniden kazandırılması amacıyla, belirli şartlar altında yasaklanmış haklarını geri alabilmelerini mümkün kılmaktadır.
Memnu Hakların İadesinin Sonuçları
Memnu hakların iadesi kararının verilmesi halinde ortaya çıkan sonuçlar şu şekildedir:
- Adli sicil bilgileri silinmemekte ancak geri vermeye dair karar adli sicil arşivine kaydedilmektedir.
- Özel kanunlarda öngörülen hak yoksunlukları geleceğe dönük olarak ortadan kalkmaktadır.
- Silinen ve arşiv kaydına alınan kayıtlar kural olarak kişiyi herhangi bir haktan yoksun bırakmak için dayanak olarak kullanılamamaktadır.
- Kanunlarda özel düzenleme olması halinde, arşiv kaydı hak yoksunluğu dahil bazı hukuki işlemlere esas alınabilmektedir.
Memnu Hakların İadesi Kaç Günde Sonuçlanır?
Memnu hakların iadesi talebiyle ilgili başvuruların sonuçlanma süresi, mahkemenin iş yoğunluğuna ve dosyanın özelliklerine göre değişkenlik gösterebilmektedir. Yasada kesin bir süre öngörülmemiştir.
Mahkeme, incelemesini iki şekilde yapabilmektedir:
- Dosya üzerinden yapılan inceleme ile süreç daha hızlı sonuçlanabilmektedir.
- Cumhuriyet Savcısının ve hükümlünün dinlenmesi yoluna gidilirse süreç uzayabilmektedir.
E-Devlet Üzerinden Memnu Hakların İadesi Başvurusu Yapılır Mı?
Memnu hakların iadesi başvurusu, doğrudan yetkili mahkemelere yapılması gereken bir başvuru türüdür. Mevcut yasal düzenlemeler çerçevesinde bu başvurunun e-Devlet üzerinden yapılması mümkün değildir.
Başvurunun mutlaka hükmü veren mahkemeye veya hükümlünün ikametgahının bulunduğu yerdeki aynı derecedeki mahkemeye yazılı olarak yapılması gerekmektedir. Bu sürecin elektronik ortamda yürütülmesine ilişkin henüz bir yasal düzenleme bulunmamaktadır.
Memnu Hakların İadesi ve Milletvekilliği
Milletvekili Seçimi Kanunu’nun 11. maddesine göre toplam 1 yıl veya daha fazla hapis cezası alan vatandaşlar, cezaları affa uğrasa bile milletvekili seçilme hakkına sahip değildir.
Milletvekili seçilme hakkını kazanmanın tek yolu hükümlü hakkında memnu hakların iadesi kararı verilmesidir. Milletvekili seçiminde seçilme hakkını kullanmak isteyen vatandaşların başvuru süresi içinde yasaklanmış hakların geri alınması kararını almaları gerekmektedir.
Memnu Hakların İadesi Emsal Yargıtay Kararları
Yargıtay’ın konuya ilişkin önemli içtihatları bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şöyledir:
- Yargıtay 6. Ceza Dairesi’nin K.2021/20563 sayılı kararında, yasaklanmış hakların geri verilmesi ve arşiv kaydının silinmesi kararlarının güvenlik tedbirine yönelik hüküm niteliğinde olduğu ve istinaf kanun yoluna tabi olduğu belirtilmiştir.
- Yargıtay 8. Ceza Dairesi’nin 2017/5055 sayılı kararında, adli sicil arşiv kaydının bulunmasının yasaklanmış hak kavramına dahil olduğu vurgulanmıştır.
- Yargıtay 10. Ceza Dairesi’nin 2020/20399 E. ve 2022/9396 K. sayılı kararında, infazdan itibaren 3 yıllık sürenin dolmaması nedeniyle verilen ret kararı onanmıştır.
Özetle;
Memnu hakların iadesi, suç nedeniyle hak mahrumiyeti yaşayan kişilerin, belirli şartlar altında bu haklarını yeniden kazanabilmelerini sağlayan önemli bir ceza hukuku kurumudur. 5352 sayılı Adli Sicil Kanunu’nun 13/A maddesinde düzenlenen bu kurumdan faydalanabilmek için cezanın tam olarak infaz edilmesi, infazdan itibaren üç yıl geçmesi ve bu sürenin iyi halli olarak geçirilmesi gerekmektedir.
Başvurular, hükmü veren mahkemeye veya ikametgah yerindeki eşdeğer mahkemeye yapılmaktadır. Memnu hakların iadesi kararı, kişiye devlet memurluğundan milletvekilliğine kadar pek çok hakkını geri kazandırabilmektedir. Ancak avukatlık, mali müşavirlik gibi bazı mesleklerde, meslek örgütlerinin etik değerlendirmeleri nedeniyle bu karar tek başına yeterli olmayabilmektedir. Bu nedenle memnu hakların iadesi sürecinde, hak kaybına uğramamak için mutlaka bir ceza hukuku avukatından profesyonel destek alınmalıdır.
Not: Bu içerik bilgilendirme amaçlı hazırlanmış olup, hak kaybına uğramamak için Ceza Avukatı Bedir Yeniay’dan hukuki destek alabilirsiniz.